Kapitalizm ve Planlı Eskitme

Anıl Aba - Tyumen Üniversitesi İleri Araştırmalar Okulu anil.aba@boun.edu.tr

Yazıdan dikkat çekici bölümleri aşağıda alıntıladım. Yukarıdaki linkten ulaşabilirsiniz.

VARAN I:

Edison’un ilk ticari ampulünün ömrü ortalama 1500 saat kadardı. Phoebus kartelini kurup ampullerin ömürlerini, kasıtlı olarak, 2500 saatten 1000 saate düşürme konusunda anlaşmışlar

VARAN II:
 
İlk kez 1940’lı yıllarda satışa sürülen naylon külotlu çorapların tanıtımında arkadaki arabayı öndekine naylon çorapla bağlayıp çekerler. Çorapta tek bir kaçık dahi olmaz. Tabii Amerika’daki bütün kadınlar bu çorabı aldıktan sonra satışlar durma noktasına gelir. Böylece giyerken tırnağınız değse kaçan çoraplar üretilmeye başlanır ki birkaç ayda bir gidip yenisini almak zorunda kalasınız.

VARAN III:
Yani şuradan beş tane mühendis çevirip ilk düştüğünde kırılacak, her güncellemede yeni sorunlar çıkaracak, şarjı hemen bitecek, bataryası değiştirilemeyecek, tamir edilmesi engellenecek bir telefon tasarlatsak ortaya iPhone çıkardı. Özellikle, dayansın diye değil, bozulsun diye tasarlanmış bir ürün resmen.

Planlı eskitme işin bir boyutu. 

Diğer boyutuysa “algısal eskitme.” 

Moda sektörü zaten tamamen algısal eskitme üzerine kurulu. Her sezon başka renkler, başka tasarımlar “moda” oluyor. 

Pek çok bilgisayar oyunu da genelde algısal eskitmeyle yeniden satılır. FM 2017’den 2018’e oyunun özünü etkileyen pek bir yenilik olmazken genelde en önemli değişiklik takım kadroları olur. 

Bizdeyse artık ekseriyetle plastik kullan-at çakmaklar kullanılıyor. Bazılarının dolum deliği bile yok, bittiğinde atmak zorundasın. Neden? Çünkü kapitalizm… Adam çakmak fabrikasını boşuna mı kurdu oraya? Kâr etmesi lazım ve kâr etmek için her türlü tezgâh itinayla kurulur.

Bugün bir sürü ürünün tamir edilmesi kasten engelleniyor (bkz Apple ürünleri). Bazılarını tamir ettirmek yenisini almaktan pahalıya geliyor. Kimi ürünlerin yedek parçasını bulmak başlı başına bir dert. Hatta resmi yetkili servisler bile arızalı ürünü tamir etmek yerine size yenisini almanızı tavsiye ediyor. Sistem bunun üzerine kurulu. Günümüz Amerika’sında alınan malların yüzde 99’u altı ay içinde çöpe atılıyor.

Sırf ekonomi büyüsün, “yüzde bir” daha da zengin olsun diye şu çevrilen dümenlere bakın. Bundan daha verimsiz, daha ahlâksız, daha fazla israf yaratan bir sistem herhalde isteseniz de tasarlayamazsınız. 

Geçen bir dersimde sosyalizmi konuşurken öğrencilerden biri, biraz alaycı bir tonla, “Hocam öyle diyorsunuz da Sovyetler Birliği’nde de insanlar 30 sene boyunca aynı kazağı giyiyorlarmış” demişti. Ben de “İyi ya işte, demek 30 sene dayanacak kalitede kazak üretmişler demek” diye cevap vermiştim. İnsanlar tüketim kültürünü o kadar içselleştirmişler ki iki yıkadın mı sünen markalı kazakları her yıl yenilemenin bir kazanım olduğunu düşünüyorlar.

“Sadece büyümüş olmak için büyümek kanser hücresinin ideolojisidir” der Edward Abbey. Kapitalizm tam da bu ideolojiyle dünyayı ve üzerinde yaşayan insanları planlı bir şekilde eskitmeye devam ediyor.